Leabhar Buí Leacáin
Scríobhadh Leabhar Buí Leacáin i ndeireadh na 14ú haoise. Caomhnaítear é anois mar TCD MS 1318 (olim H 2.16).[1] Cnuasach de chodanna é a rinne scríobhaithe difriúla agus a cuireadh le chéile ina dhiaidh sin. Bhí scoil filíochta ag Clann Mhic Fhir Bhisigh i dTír Fhiachrach Muaidhe (i gContae Shligigh), agus is cosúil go raibh ceann de na codanna i seilbh duine den mhuintir sin tráth. Scríobh Giolla Íosa mac Dhonnchadha Mhóir Mhic Fhir Bhisigh ceann eile timpeall na bliana 1392 d’Ó Dubhda Ua bhFiachrach. Bhí Leabhar Buí Leacáin ar na scríbhinní a bhailigh an scoláire Breatnach Edward Lhuyd.[2]
| Cineál | lámhscríbhinn agus coidéacs  |
|---|---|
| Cárta innéacs | |
| Teanga | an Mheán-Ghaeilge |
| Bunábhar | veilleam |
Ábhar
cuir in eagarTá an lámhscríbhinn scríofa ar veilleam agus tá 344 colún inti. Bhí na chéad 289 colún scríofa faoin mbliain 1391 agus an chuid eile faoin mbliain 1401.
Tá an mhórchuid den Rúraíocht inti agus cuid de Táin Bó Cúailnge. Cnuasach de dhá leagan ar a laghad is ea é siúd, rud is léir ó na heachtraithe dúblacha agus na tagairtí atá déanta do leaganacha eile. An téacs iomlán atá ann anois tá sé déanta de Táin Bó Cúailnge i Leabhar Buí Leacáin agus leagan neamhiomlán eile i Leabhar na hUidhre. Níl aon leagan de Oidheadh Fhearghusa Mhic Róich is síne ná an ceann i Leabhar Buí Leacáin. Tá codanna de Táin Bó Flidhais, scéal a bhaineann le hIorras i gContae MhaighEo, ann freisin.
Tá ábhar eile ann, mar atá leagan déanach de Iomramh Máel Dúin, díolaim tréanna, agus an tráchtas céanna ar ogham is atá le fáil i Leabhar Bhaile an Mhóta. Chomh maith leis sin tá Suidiugud Tellaich Temra ann agus scéal de chuid bheatha Phádraig ann faoi Thrífhulangaí Trí-eochair (Trefuilngid Tre-eochair), fathach a chuala faoi chrochadh Chríost roimh aon duine eile.
Stair
cuir in eagarFuair Edward Lhuyd an leabhar ó Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh timpeall Mhárta 1700 ag an bPáirc sa Spidéal nó ó Dháithí Óg Ó Dubhda ag Muine Chonalláin i gContae Shligigh an bhliain chéanna. Bheadh an leabhar faighte acu siúd ón Dubhaltach Mac Fhirbhisigh, éigeas ar chum agus ar chaomhnaigh a mhuintir an leabhar. Cheangail Lhuyd seacht lámhscríbhinn déag le chéile agus thug sé Leabhar Buí Leacáin orthu.
Scríobh Giolla Íosa Mór Mac Fhirbhisigh cuid de na lámhscríbhinní idir c.1398 and c.1417, agus ina measc tá roinnt de na téacsanna is tábhachtaí de ré na Sean-Ghaeilge agus de ré na Meán-Ghaeilge. Orthu sin tá an t-aon eagrán amháin de Táin Bó Cúailnge atá beaglach iomlán. Taispeánann dhá cholafan ó lámh Ghiolla Íosa gur scríobhadh iad sa bhliain 1392, cé go mb’fhéidir nár críochnaíodh an saothar go ceann cúpla bliain ina dhiaidh sin.[3]
Fuair Giolla Íosa cabhair ó mhac léinn leis, Murchadh Ó Cuindlis. Scríobh sé siúd lámhscríbhinn bhreá i rith 1398-99 atá ina cuid de Leabhar Buí Leacáin anois. Tomás Cam Mac Firbhisigh, mac Ghiolla Íosa, a scríobh Aided Nath Í, Togail Bruidne Dá Derga, Táin Bó Fraích, Longes mac nUislenn, Dá Brón Flatha Nime agus Mesca Ulad. Tá blúire den saothar scríofa ag Solamh Ó Droma, duine den triúr scríobhaithe a scríobh Leabhar Bhaile an Mhóta.
Tá sé maíte ag an Ollamh Tomás Ó Concheanainn gur tháinig cuid mhaith den ábhar i Leabhar Buí Leacáin ó Leabhar Ghleann Dá Locha agus ón Leabhar Laighneach.
Thóg Lhuyd an teideal ó nóta a rinne Ciothruadh Mac Fhirbhisigh: [Leab]ar an Buide Leacain anim an leabhair so; mise Cirruaidh mac Taidg Ruaidh.
Mioneolas
cuir in eagarSa tábla a leanas, feictear dhá chóras uimhrithe, de réir colúin (sa lámhscríbhinn) agus leathanaigh (san eagrán macasamhla). Ní ionann na teideal agus iad atá ann sa lámhscríbhinn (má tá ann), ach tugtar ina ionad sin teidil na bpríomh-athleaganacha.[n 1]
| Colún | Lch | Téacs |
|---|---|---|
| 1–2 | 436-7 | Beatha Naomh Féichín Bhaile Fhobhair (blúirín 1)[4] |
| 3–87 | 255, 283 | Sanas Cormaic, téacs B |
| 88–122 | 421-31 | Sanas Uí Mhaoil Chonaire |
| 123-4 | 432-3 | Fóilió amháin le tosach Togail Bruidne Dá Derga |
| 125-8 | 434-5 | Beatha Naomh Féichín Fore (blúirín 2)[4] |
| 128–216 | 361–404 | Duanaire le Seanchan mac Maol Mhuire Ó Maoil Chonaire sa bhliain 1473. San áireamh: Aibidil Luigne maic Éremóin. |
| 217 | 405 | Cáin Domnaig |
| 221 | 407 | Regula Mochuta Raithin |
| 224 | ? | De Céilí Dé.[5] |
| 227, ln 8 | 410 | Rapsóid ar an bhfáidh Éireannach, Bec mac Dé |
| 228b (líne 17) | 410 | Apgitir Chrábaid (nath cainte)[6] |
| 229a (líne 42) | 411 | Bríathra Flainn Fhína maic Ossu |
| 233 | 413 | Dán 96-líne luaite le Flann Fína |
| 234 (líne 3) – 236 | 413b-414b | Audacht Morainn, Scátháin na bhFlatha |
| 236 | 414 | Trecheng Breth Féne |
| 244 | 418 | Tech Midchuarta (dearadh agus cur síos). |
| 245 | 419 | Suidigud Tige Midchuarta (dán). |
| 247 | 420 | Cúr síos gearr ar an Dáréag Aspal |
| 248 | 420 | Dán luaite le Cormac mac Cuileannáin |
| 249 | 284 | Stair na nGiúdach ó Abrahám go Dáiví. |
| 281–310 | Cath Maige Rath (col 281-2 do léite). Cf: col 945-9. | |
| 310 | 313b-318b | Aided Muirchertaig meic Erca |
| 320 (líne 14) | 318 | Dán luaite le Colm Cille |
| 321 | 319 | Fled Dúin na nGéd |
| 332 (line 45). | 324 | Chéad rann le Mac Liag, bard Bhriain Bóramha |
| 333 | 325 | Fianṡruth, liosta A |
| 335 | 326 | Cur síos ar bheatha Naoimh Cuimín Fota, agallamh aoi idir é agus Naomh Comgán (Mac Dá Cherda) |
| 336 | 326 | Paidir aoi le Naomh Maol Íosa Ó Brallacháin |
| 336 (line 17) | 326 | Scúap Chrábaid, liodán luaite le Colcu ua Duinechda |
| Idir 336 agus 337 | Blúire párpháipéir | |
| 338 (line 4) | 327 | Liodán as Gaeilge don Tríonóid Naofa (chéad líne as Laidin "O Deus Pater omnipotens, Deus exercituum, miserere nobis") |
| 338b ln 4 | 327 | Liosta d'ardeaspaig Ard Mhacha ó Naomh Pádraig go Giolla Mac Liag |
| 338b ln 69 | 327 | Cur síos gearr ginealaigh ar Chlann Bhreasail |
| 339 | 328 | Frithfolaid[7] ríg Caisil fri túatha Muman (céad athleagan).[8] |
| 340 | Dán luaite le Mo Ling, dar teideal Baile Moling (47 rann)[n 2] | |
| 341 | 329 | Tochmarc Moméra |
| 343 (líne 31) | 331 | Sleachta éagsúla:
1. Āille dōenib delb Gódha... (an chaoi a rinne Fionn mac Cumhaill síocháin idir Glangressach, ard-ollam Meic Miled, agus Sodelb ingen Cormaic);[9] 2. Aided Fergusa maic Roig (Fergus mac Róich); 3. teacht Silvii ó Ascanii chuig an Bhreatain. |
| 344 (líne 31) | 330 | Cur síos ar chrainn cháiliúla a leagadh ag doineann sa bhliain 665. |
| 344 (líne 54) | 330 | Beatha Naoimh Bhig mhic Dé. |
| 345 (ff. 6) | 331 | Táin Bó Flidais (blúirín). |
| 365-6 | Cur síos gearr ar mháthair agus ar chúigear deirfiúracha Naoimh Phádraig | |
| 367-8 | Doléite | |
| tar éis 368 | Litir cruthaithe isteach ag Thaddæus Roddy An Pháirc Thrasna sa bhliain 1700 | |
| 370 | Blúire 8 ff. Immram curaig Maíle Dúin. Ar ff. 380-1, feictear "buidhe Leacain ainm an leabhair so. Meisi Cirruaid mac Taidhg ruaidh." | |
| 391 (líne 16) | 11 | Imrum Snedhghusa ocus Mic Ríagla |
| 395 (líne 37) | 13 | Immram Brain meic Febaill |
| 397 (líne 8 ó bhun) | Seanmóir | |
| 400 (líne 26) nó 399 (?) | 16 | Echtra Condla, cf: col. 914-5. |
| 401 | 438–455 | Blúire naoi ff. Dindsenchas Teamhrach (san áireamh Turim Tigi Temrach (col. 403)) agus Acla, go dtí [[|Sliabh Mairge|Slíab Mairge]]. |
| 437a-450 | 341-66 | Tráchtas leighis (blúirín, 10 ff). Féach freisin col. 463, 465–6 |
| 477–86 | 454–7 | Tráchtas leighis (blúirín); De semine animalium; De virihus animalium. |
| 487-99 | 456-62 | Gluais ar an seachtú leabhar de nathanna cainte le Hippocrates (2–59), luaite le Giolla Pádraig Albanach. Meascadh na fóilióí seo (col. 477–499) de thaisme ag an gceanglóir, agus cuireadh uimhriú na gcolún trína chéile sa bharr." |
| 500 | 217 | Leabhar Ollamhan, ina measc Auraicept na n-Éces, tráchtas ar Ogham, srl. (ff. 18 1/2), scríofa sa bhliain 1408. |
| 549 | 241b-251b | Immacallam in dá Thuarad.[10] |
| 570-2 | (252) | Teagasc Críostaí, ag tosú le nathanna le Naomh Fursa; cf: col. 228. |
| 573–958 | Cuid den Leabhar, de réir cosúlachta | |
| 573–619 | 17 | Táin Bó Cúailnge |
| 620 | 41 | Cúr síos ar ghaiscígh Ailealla agus Méabha |
| 644 | 53 | Táin Bó Dartada |
| 646 | Táin Bó Regamon | |
| 648 | Táin bó Regamna | |
| 649 | Táin Bó Fraích | |
| 658 | 60 | Táin bó Aingen nó Echtrae Nerai |
| 662 | 62 | Cur síos ar na Patrarcaí (SeanTiomna) |
| 680 | 71 | Amra Coluimcille, le Dallán Forgaill |
| 690 | 74 a 31 | Longes Labrada (Labraid Loingsech) |
| 700 | 81 | Seanmóir In Teanga Bithnua |
| 705 | 81 | Leanúint de In Teanga Bithnua (ceithre cholún) |
| 707 | 86 | Immram Snedhghusa acus mec Riaghla agus Eachtrae clerech Choluimcille (Colm Cille).[11] cf: leagan eile ag col. 391. |
| 716 | 91 | Togail Bruidne Dá Derga |
| Idir 731–2 | Le linn saol Uí Dhonnabháin, cuireadh ceithre fóilió go dtí deireadh na leabhair, scéal Bhriain Bóramha ar ceann amháin acu. | |
| 740 | 105 | Suidiugud Tellaich Temra (Áitriú) |
| 749 (líne 20) | 109 | Longes mac n-Uislenn |
| 754 | 112 | Orgain Denna Ríg |
| 756 (líne 47) | 113 | Esnada Tige Buchet |
| 759 ln 5 | 105 | Fled Bricrenn ocus Loinges mac nDuíl Dermait |
| 765 s.f. | 117 | Tochmarc Becfola |
| 768 ln 36 | 119 | Fianṡruth, Liosta B |
| 770b (líne 24) | 120 | Deascabháil Eineoc agus Éilias chun na bhflaitheas |
| 772 (líne 40) | 121 | Scéalta faoi rí Dáiví |
| 776 (líne 47) | 123 | Aided Con Roí (Cú Roí mac Dáire agus Bláthnat). |
| 780 (líne 27) | 125 | Dán (78 rann) le Flannacán mac Cellaig, rí Brega |
| 781 (líne 43) | 125 | Clesa Conculaind (Cú Chulainn) |
| 782 (líne 126) | 126 | Tionól Druim Cet |
| 783 (líne 44) | 126b | Aided Néill Nóigíallaig maic Echdach Muigmedoin |
| 785 (líne 21) | 127 | Caoineadh (15 rann) ar bhás Néill Naoighiallaigh |
| 786 | 128 | Gein Branduib maic Echach ocus Aedáin maic Gabráin |
| 786 (líne 46) | 128a-132b | Scéla Cano meic Gartnáin |
| 795 | 132 | Cuid de Cath Cairn Chonaill |
| 795 (line 21) | 133 | Scéal faoi Naomh Colmán mac Duach agus Guaire Aidne mac Colmáin |
| 797 ln 12 | 133 | Scéal faoi Ghuaire, Mac Dá Cherda agus Cuimín Fota. |
| 798 s.f. | 134 | Scéal faoi Mhac Dá Cherda mac Maele Ochtraigh |
| 800 (líne 34) | 135 | Scéla Mongáin ocus Echdach Rígéicis , (Mongán mac Fiachna, Eochaid ardfhile Éireann agus Fiachnae mac Báetáin, rí Uladh; an fáth nach raibh clann uasal ag Mongán). |
| 802 | 136 | Scéalta faoi Beag mac Dé agus Diarmait mac Cerbaill |
| 803 (líne 22) | 136 | Tiontú Chonstaintín agus Aimsiú na Croise |
| 805 (líne 13) | 137 | Den chéad aoir a cumadh i nÉirinn ag Cairbre do Bhreas mac Ealadáin |
| 806 (líne 7) | 138 | De rí Salemon na Gréige |
| 807 (líne 8) | 138 | De dícheannadh Eoin Baiste agus dán maidir leis na ceathrar Héaród leis an bhfile, Bran |
| 808 (líne 9) | 139 | Tréide Cétna Labratar iarna Genemain |
| 810 (líne 40) | 140 | Cúr síos ar an Halla Cóisire ag Cnoc na Teamhrach, cf: col. 244. |
| 811 (líne 23) | 140 | Dán maidir le mic Cormaic mhic Airt; nótaí gearra ar Naomh Pádraig |
| 812–823 | 141 | Páis Chríost |
| 823 | Soiscéal Nicodemus | |
| 839 (líne 19) | 154 | Seanmóir ar an Maighdean Bheannaithe |
| 852-7 | 161-3 | Agallamh Anama agus Coirp |
| 857 fin. | 163 | An scríobhaí, Giolla Íosa Mór Mac Fhirbhisigh sa bhliain 1380. |
| 858 | 164 | Scéal faoi Cholm Cille agus Aodhán mac Gabráin |
| 858 (line 23) | 164 | Teagaisc Ghréagóir na Róimhe |
| 860 | 165 | Beatha Ghréagóra |
| 863 (líne 38) | 166 | Tegasc Rig Solmain meic Dáivi |
| 869 (líne 9) | 169 | Seanmóir ar Micheál ardaingeal |
| 869b | 169 | Dán (15 rann) agus cur síos ar na 17 iontas ar oíche bhreith Chríos |
| 869c-d, 870–875 | 171 | Aided Díarmata meic Cerbaill (Diarmait mac Cerbaill), prós agus rannta[n 3] |
| 875 (líne 28) | 174 | Imirce na gCiarraige sna Connachta isteach Connaught |
| 876 (líne 6) | 175 | Tochmarc Étaíne |
| 877 (líne 28) | 175 | Fotha Catha Cnucha |
| 878 (líne 47) | 176 | Seanscéal maidir leis an Dagda agus eile de Thuatha Dé Danann, dar le hAbb Aodh |
| 880 | 177 | Tochmarc Lúaine 7 Aided Athairne (Athairne) |
| 885 (líne 26) | 179b-180a | Compert Conchobuir |
| 886 (líne 48) | 180 | Geneamuin Chormaic Ua Chuind (Cormac mac Airt) |
| 889 (líne 26) | 181 | Echtra Cormaic i Tír Tairngiri |
| 898 (line 10) – 906 | 186 | Aided Chrimthainn meic Fhidaig 7 Trí Mac Echach Muigmedóin (Crimthann mac Fidaig, Eochaid Mugmedón) |
| 902 (líne 41) | 188 | Echtra mac n-Echach Muigmedóin |
| 906 (líne 9) | 190 | Imtechta Moga Ruith (Mug Ruith) |
| 907 | 190 | Ceithre Sheod na dTuatha Dé Danann]].[12] |
| 907 | Scríobhaí Giolla Íosa Mór Mac Fhirbhisigh | |
| 908 | 191 | Baile Findachta, Ríg Connacht. |
| 909 (líne 12) | 191b-192b | Suidigud Tellaig na Cruachna, aitheanta fosta mar Aided Nath Í.[13] |
| 910 (líne 4) | 192 | Dán luaite le Torna Éices, maidir le ríthe Éireann réamhChríostaí, adhlactha i Ráth Cruachan; ar reiligí i dTailtin |
| 911 s.f. | 192 | Compert Mongáin |
| 912 | Scél asa mberar combad hé Find mac Cumaill Mongán[14] agus Aided Fhothaid Airgdig, cf: col. 953-4. | |
| 913 (líne 42) | 193 | Scél Mongáin |
| 914 (líne 24) | 194 | Tucait Baile Mongáin |
| 914 (líne 49) | Echtra Condla, cf col. 399–400. | |
| 916 | 195 | Scéal faoi Mac Liag, bard Bhriain Bóramha |
| 917 s.f. | 195 | Scéal faoin bhfile, Flann mac Lonáin |
| 919 (líne 31) | 196 | Dán |
| 920 | 197 | De seacht gcéim na mbard |
| 938 (líne 11) | 205 | Aided [Lugdach] Meic Con (Mac Con) |
| 939 (líne 8) | 206 | Cath Almaine |
| 942 (líne 8) | 207 | Cath (Belaig) Duine Bolc[15] |
| 945 s.f. | 209 | Cath Maige Rath (cf leagan níos faide ag col. 321–332) |
| 949 (líne 40) | 211 | Ces Noínden Ulad |
| 951 (líne 8) | 212 | Bruiden Átha Í (luath-scéal na Fiannaíochta) |
| 951 (líne 34) | 212 | 'Scéala Fiachna mac Baedáin, rí Alban' (Fiachna mac Baetáin) |
| 952 | Tucait Fagbála in Fesa do Finn 7 Marbad Cuil Duib | |
| 953 ln 38 | 213 | Scél asa mberar combad hé Find mac Cumaill Mongán; Aided Fhothaid Airgdig, cf: col. 912. |
| 955 | 214 | Aided Óenfir Aífe |
| 957 ln 12 | 214 | Cáin Domnaig, cf col. 217. |
- ↑ Liosta anseo dar le Abbott, T.K.; Gwynn, E.J., eds. (1921), Catalogue of the Irish manuscripts in the Library of Trinity College, pp. 94–110
- ↑ Feictear an dán fosta i § 6 de Vita Sancti Moling '. Deir Eoghan Ó Comhraí go dtéann an dán siar go dtí Diarmait Mac Murchada, ach roimh a dhíbirt, .i. 1137-1367 Lectures on the Manuscript Materials of Ancient Irish History, 1860, pp. 420–1
- ↑ Wiley, Dan M., The Cycles of the Kings
Foinsí
cuir in eagar- Caerwyn Williams, J.E. agus Ní Mhuiríosa, Máirín (1979). Traidisiún Liteartha na nGael. An Clóchomhar.
- Ó Muraíle, Nollaig (1996). The Celebrated Antiquary, Dubhaltach Mac Fhirbhisigh (c.1600–1671): His Lineage, Life and Learning, ll. 16, 23. Maigh Nuad: An Sagart.
- Ó Concheanainn, Tomás, ‘The manuscript tradition of two Middle Irish Leinster tales,’ Celtica xviii (1986), ll. 13–33.
- —, ‘A personal reference by Giolla Íosa Mór Mac Fhirbhisigh,’ Celticia xviii (1986), lch. 34.
- —, ‘The YBL fragment of Táin Bó Flidais,’ Celtica xiiii (1980), ll. 56–57.
Tagairtí
cuir in eagar- ↑ Catalogue of Irish Manuscripts in the Library of Trinity College, Dublin H.2.16 LS 1318
- ↑ Caerwyn Williams agus Ní Mhuiríosa, lch 106.
- ↑ Féach Ó Muraíle.
- ↑ 4.0 4.1 Stokes, Whitley, ed. (1891), "Life of St Féchín of Fore", Révue Celtique, 12: 318–353
- ↑ Reeves, William, ed. (1873), "On the Céli Dé, commonly called Culdees", Transactions of the Royal Irish Academy, 24
- ↑ Meyer, Kuno; Stern, L. Chr., eds. (1901), "Das Apgitir des Colmán maccu Béognae", Zeitschrift für celtische Philologie (in Gearmáinis and Gaeilge), 3: 447
- ↑ folud ar eDIL
- ↑ O'Keeffe, J.G. (1931), "Dál Caladbuig and reciprocal services between the kings of Cashel and various Munster states", Irish Texts, I: 19–21
- ↑ Hull, Vernam (1930), "How Finn made peace between Sodelb and Glangressach", Zeitschrift für celtische Philologie, 18: 422–4, doi:10.1515/zcph.1930.18.1.422, S2CID 162590101
- ↑ Stokes, Whitley, ed. (1905), "The Colloquy of the Two Sages", Revue Celtique, 26: 4–64
- ↑ Stokes, Whitley, ed. (1905), "The Adventure of St. Columba's Clerics", Revue Celtique, 26: 130–70
- ↑ Hull, Vernam (1930), "The four jewels of the Tuatha Dé Danann", Zeitschrift für celtische Philologie, 18 (1): 73–89, doi:10.1515/zcph.1930.18.1.73, S2CID 162561947
- ↑ Ferguson, Samuel (1879–1888), "On the legend of Dathi", Proceedings of the Royal Irish Academy, 2nd, 2: 167–184
- ↑ Scél asa mberar, eSenchas, Department of Anglo-saxon, Norse & Celtic, University of Cambridge
- ↑ Maniet, Albert (1953), "Cath Belaig Dúin Bolc", Éigse, 7: 95–111