An Ghraonlainn

An Ghraonlainn
	Kalaallit Nunaat (kl); Kalaallit Nunaat (lb)
Bratach	Armas
	;
Aintiún	Nuna asiilasooq (1979)
Suíomh
	72° N, 40° O / 72°N,40°W
Stát ceannasach	Ríocht na Danmhairge
Príomhchathair	Nuuk
Daonra
Iomlán	56,609 (2023)
• Dlús	0.03 hab./km²
Déamainm	Graonlannach
Teanga oifigiúil	an Ghraonlainnis
Tíreolaíocht
Cuid de	Ríocht na Danmhairge ; Meiriceá Thuaidh
Achar dromchla	2,166,086 km²
Pointe is airde	Gunnbjørn Fjeld (en) (3,694 m)
Ar theorainn le	Ceanada ; an Íoslainn ; Nunavut ; an Iorua
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	County of Greenland (en)
Cruthú	1 Bealtaine 1979
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	monarcacht pharlaiminteach
Comhlacht reachtach	Inatsisartut (en)
• Ceannaire stáit	Margrethe II na Danmhairge (1972–2024)
• Príomh-Aire na Graonlainne	Múte Bourup Egede (2021–)
Údarás breithiúnach is airde	Greenland High Court (en)
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	3,235,816,195 $ (2021)
Airgeadra	krone na Danmhairge
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC±00:00 ; UTC−01:00 ; UTC−02:00 ; UTC−03:00 ; UTC−04:00
Fearann Idirlín barrleibhéil	.gl
Glaochód	+299
Uimhir theileafóin éigeandála	112
Cód tíre	GL
Cód ISO 3166-2	DK-GL
Eile
Suíomh gréasáin	naalakkersuisut.gl

Tír fhéinrialaitheach taobh istigh de Ríocht na Danmhairge í an Ghraonlainn (Danmhairgis: Grønland nó an "Tír Ghlas"; is é is brí leis an ainm Graonlainnise Kalaallit Nunaat ná Tír na nGraonlannach).

Físeán: geolaíocht

Athrú aeráide, an oighearmhais laghdaithe, 2002-2023

oighearshruth Eqi ag leá

Tíreolaíocht

Tá an Ghraonlainn suite taobh thoir d'oileánra Cheanada, agus d'fhéadfá a rá gur cuid de Mheiriceá Thuaidh í ar chúiseanna tíreolaíochta agus geolaíochta. As na tailte arb iad tuaisceart Cheanada iad inniu a tháinig na Graonlannaigh féin, na céadta bliain ó shin.

Is í an Ghraonlainn an t-oileán is mó sa domhan nach ilchríoch é, agus is í an tír is teirce daonra fosta.

Daonra

Cé gurb í an Ghraonlainn an t-oileán is mó ar domhan, 25 uair níos mó ná Éire, níl ina gcónaí ann ach 56 míle duine. Bundúchasaigh Ionúiteacha is ea a bhformhór acu, thart ar 90%, agus is de bhunús na Danmhairge 7% den daonra. Tá cónaí ar fhormhór na ndaoine in iardheisceart na tíre timpeall ar an npríomhchathair Nuuk.^[1]

Reilig Upernavik

Stair

Tháinig na hIonúitigh go dtí an Ghraonlainn timpeall ar chúig mhíle bliain ó shin. I dtús an dara mílaois i ndiaidh bhreith Chríost a shocraigh na chéad Lochlannaigh síos ar chóstaí an oileáin, ach ní raibh siad in ann a n-áitreabh a bhuanú san oileán.

Tháinig grúpa nua Ionúiteach go dtí an Ghraonlainn sa 13ú haois, agus thréig sliocht na Lochlannach a n-áitreabh sa 15ú haois. I dtús na hochtú haoise déag, áfach, tháinig na Lochlannaigh ar ais go dtí an t-oileán, agus d'fhógair na Danmhargaigh gur leosan an Ghraonlainn.

Sa bhliain 1814, fuair an Ghraonlainn stádas coilíneachta. I mBunreacht na Danmhairge sa bhliain 1953 a leagadh amach an stádas atá ag an nGraonlainn inniu, is é sin, is ceann de na tíortha í ar comhpháirteanna iad de Chomhlathas na Ríochta, nó Rigsfællesskabet. Tá stádas cosúil ag Oileáin Fharó freisin. Sa bhliain 1979, bhronn an Danmhairg rialtas dúchais ar an nGraonlainn.

Teangacha

Is iad an Ghraonlainnis agus an Danmhairgis araon na teangacha oifigiúla. Le fírinne trí theanga Eiscimeacha a labhraítear sa Ghraonlainn - an leagan oifigiúil den Ghraonlainnis, an Ghraonlainnis Thoir, tunumiit oraasiat nó tunumiisut, agus an chanúint a bhaineann leis an gceantar timpeall ar Qaanaaq in iarthuaisceart an oileáin.

Is í an chanúint oifigiúil atá ag formhór mór na nGraonlannach, agus níl ach míle nó cúpla míle cainteoir ag aon cheann den dá chanúint eile, ach san am chéanna, tá siad chomh difriúil leis an leagan oifigiúil is gur féidir a rá nach canúintí iad ach teangacha scartha.

Maidir leis an Danmhairgis, tá sí ag 12 % de mhuintir an oileáin ó dhúchas. Ábhar riachtanach staidéir é an Béarla sna scoileanna, agus é go líofa ag go leor sa Ghraonlainn.

Geilleagar

Tá olltaiscí de raon leathan mianraí sa Ghraonlainn, idir rúibíní, ór, iarann, úráiniam, alúmanam, nicil, platanam, tungstan, tíotániam, copar agus mianraí tearcithithreacha a mbaineann fíorthábhacht leo i dtionscal theicneolaíocht na faisnéise agus na cumarsáide, chomh maith le réimse na nanaitheicneolaíochta, tionscal a bhfuil fás agus éileamh mór i ndán dó amach anseo.

Tá cúltaiscí hidreacarbóin cosúil le gás agus ola an-fhairsing ann freisin, cé go bhfuil bac curtha ag an rialtas féinrialach ar thaiscéalaíocht ola agus gáis. Tá an pobal i gcoinne ag cur in éadan róshaothrú na n-acmhainní seo faoi thalamh.

Is in earnáil na hiascaireachta is mó atá spéis ag muintir na Graonlainne.^[1]

Polaitíocht

Tá féinriail sách suntasach ag an nGraonlainn laistigh de stát na Danmhairge.

Tá baint pholaitiúil ag an nGraonlainn leis an Eoraip - leis na tíortha Lochlannacha, an Danmhairg ach go háirithe - le míle bliain anuas. Ó thaobh an dlí idirnáisiúnta de, críoch leath-neamhspleách de chuid na Danmhairge is ea an Ghraonlainn. Ballstát den Aontas Eorpach is ea an Danmhairg.

Teastaíonn ó Rialtas na Graonlainne an tír a bheith saor ón Danmhairg – agus ó aon tír eile – agus neamhspleáchas iomlán a bhaint amach.

Conspóid

Sa bhliain 2025, d'éirigh an Ghraonlainn ina cnámh spairne idir na Stáit Aontaithe agus an tAontas Eorpach. Thug Donald Trump le fios gur mian leis seilbh a fháil ar an nGraonlainn agus ar Chanáil Phanama. Dúirt Príomh-Aire na Graonlainne Múte Bourup Egede nach raibh an tír ar díol agus thug le fios nach raibh aon fháilte roimh an mioscais a bhí daoine ón taobh amuigh a chothú.^[2]

Bailte móra

Baile mór atá i gceist sa Ghraonlainn má sháraíonn daonra an áitribh leathmhíle duine. Is í príomhchathair na Graonlainne, Nuuk (Danmhairgis: Godthåb), an ceann is mó acu, agus níl ach 15,500 duine ina gcónaí ansin féin.

Ittoqqortoormiit (Scoresbysund), leathmhíle duine. I dtimpeallacht Ittoqqortoormiit a labhraítear an chanúint Oirthearach, nó an teanga tunumiit oraasiat.

Ilulissat (Jakobshavn), ceithre mhíle go leith de dhaoine, an tríú baile is mó sa Ghraonlainn
Aasiaat (Egedesminde), trí mhíle duine
Kangaatsiaq, timpeall ar shé chéad duine
Maniitsoq (Sukkertoppen), dhá mhíle agus seacht gcéad duine, an séú háitreabh is mó sa Ghraonlainn.
Nanortalik, míle go leith de dhaoine
Narsaq, míle is sé chéad duine
Narsarsuaq, céad go leith duine. Lárionad tábhachtach turasóireachta é Narsarsuaq
Nuuk (Godthåb), príomhchathair na Graonlainne
Paamiut (Frederikshåb), míle is sé chéad duine
Qaanaaq (Thule), sé chéad duine. Timpeall ar an áit seo a labhraítear canúint ar leith de chuid na Graonlainnise freisin.
Qaqortoq (Julianehåb), an ceathrú baile mór is mó daonra, nó tá breis is trí mhíle duine ina gcónaí ansin.
Qasigiannguit (Christianshåb), míle is dhá chéad go leith de dhaoine.
Qeqertarsuaq (Godhavn). Tá naoi gcéad duine ina gcónaí anseo. Tá an baile mór suite ar chósta theas Oileán Disko, oileán mór ar chósta thiar na Graonlainne, agus is é Qeqertarsuaq ainm an oileán freisin i dteanga na tíre.
Sisimiut (Holsteinsborg), an dara háitreabh is mó daonra sa Ghraonlainn, nó tá cúig mhíle go leith de dhaoine ina gcónaí ansin.
Tasiilaq (seanainm: Ammassalik, nó Angmagssalik de réir an tseanlitrithe). Tá beagnach dhá mhíle duine ina gcónaí ansin, agus mar sin, is é an t-áitreabh is mó ar chósta thoir na Graonlainne.
Upernavik, breis is míle duine
Uummannaq, míle is trí chéad duine

Féach freisin

Tagairtí

↑ ^1.0 ^1.1 Cathal Ó Murchú (2025-01-31). "Súile Santacha SAM ar an nGraonlainn – An Páipéar" (ga-IE). Dáta rochtana: 2025-02-04.
↑ Nuacht RTÉ (2025-01-08). "Ráitis Trump faoin nGraonlainn cáinte ag an bhFrainc" (as ga-IE).

[:0-1] 1.0 ^1.1 Cathal Ó Murchú (2025-01-31). "Súile Santacha SAM ar an nGraonlainn – An Páipéar" (ga-IE). Dáta rochtana: 2025-02-04.

[2] Nuacht RTÉ (2025-01-08). "Ráitis Trump faoin nGraonlainn cáinte ag an bhFrainc" (as ga-IE).

[1]

[2]